Bến nước ở các buôn làng Tây Nguyên

Bến nước ở các buôn làng Tây Nguyên là hình ảnh tiêu biểu và rất gợi khi nhắc đến “phổ văn hóa đậm chất rừng” của các dân tộc thiểu số tại chỗ. Vì thế, sự mất-còn của bến nước ở đây có mối liên hệ mật thiết đến cuộc sống, sinh hoạt trong mỗi cộng đồng.

Với các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, khi chọn đất để lập buôn làng, điều đầu tiên người ta nghĩ đến là nguồn nước. Nguồn nước ấy phải dồi dào, trong lành, được chủ buôn, làng “quy hoạch” tại một địa điểm nhất định dưới tên gọi là bến nước, nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt cho cả cộng đồng trong quá trình sinh sống. Tùy theo địa hình mà bến nước có nơi là một khúc sông (suối), có nơi là khu vực có khả năng sinh thủy dồi dào từ những cánh rừng nguyên sinh vốn có.

Từ đặc điểm ấy mà đến nay trong các buôn làng người Tây Nguyên hầu hết đều còn bến nước. Và đó cũng là hình ảnh đầu tiên, tiêu biểu nhất để nhận biết và khẳng định sự tồn tại, phát triển của mỗi tộc người trên các mặt lịch sử, văn hóa, xã hội, tín ngưỡng và nhân văn… Nói cách khác, bến nước còn là một sinh thể đúng nghĩa phản ánh chân thực và đầy đủ đời sống cư dân trong không gian sống nhất định. Bởi vậy, việc bồi đắp và duy trì sự sống cho bến nước của mỗi buôn, làng luôn là đòi hỏi tự thân đặt ra cho tất cả các thành viên trong cộng đồng. Trên thực tế, đòi hỏi ấy đã được các dân tộc bản địa đáp ứng bằng hình thức vận dụng tín ngưỡng “vạn vật hữu linh” hết sức linh hoạt và độc đáo thông qua các nghi lễ, trong đó cúng bến nước là một thực hành văn hóa hữu hiệu nhằm góp phần nâng cao ý thức bảo vệ và gìn giữ nguồn tài nguyên nước cho mọi người.

Còn nhớ, trong cuốn sách có nhan đề “Miền đất huyền thoại” (tập hợp các chuyên khảo về đời sống, phong tục, tập quán của người Jrai, Kho, Stiêng… cách đây nửa thế kỷ của học giả Jacques Dournes-dưới tên gọi khác là Dambo-vừa mới được Nhà Xuất bản Tri Thức in ấn và phát hành gần đây) đã cho thấy vấn đề trên. Nhà “Tây Nguyên học” này đã tinh tế nhận ra điều cốt lõi và sâu sắc nhất trong lễ cúng bến nước của người bản địa chính là đề cao thông điệp gìn giữ toàn vẹn và bền vững không gian sống của mình. Jacques Dournes cho rằng, các dân tộc thiểu số ở đây đã biết vận dụng yếu tố tín ngưỡng, tâm linh để thực hiện một cách khôn khéo và nhuần nhuyễn thông điệp này.

Những lời khấn như: “Ơ…Yàng! Cho chúng tôi nguồn nước mát lành để không ai đau ốm, bệnh tật. Chúng tôi không xâm phạm đến chỗ ở của các thần (nước, rừng) mà còn đem lễ vật (gạo nếp, heo, gà) dâng tặng…” được coi là văn bản “cam kết” không thể bội tín, nhằm bảo đảm và hướng tới một đời sống xã hội cân bằng về mặt vật chất cũng như tinh thần trong mỗi cộng đồng người bản địa. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên-Linh Nga Niê K'Dăm cũng chỉ ra: Nơi nào còn lại bến nước đẹp nhất và đúng nghĩa nhất thì nơi đó thường xuyên thực hành nghi lễ cúng bến nước cổ truyền. Những thông điệp gìn giữ môi trường sống hài hòa được phát đi dưới sắc thái tín ngưỡng và tâm linh ấy được thành viên trong cộng đồng tuân thủ, thực hiện nghiêm cẩn. Cứ nhìn vào thực tiễn sẽ thấy, những bến nước như buôn Tul (xã Ea Tul), buôn Đing (xã Ea Đing, huyện Cư M'Gar), hay buôn Krông M'Rơng (xã Ea Tu, TP. Buôn Ma Thuột), buôn Riêng (xã Ea Knuếh, huyện Krông Pak) trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk với những cánh rừng đầu nguồn có chức năng giữ và điều tiết nước cho bến nước ở đây quanh năm trong lành.

Nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê K'Dăm cũng như nhiều người am hiểu văn hóa Tây Nguyên cho rằng: Hiện nay, việc tôn tạo và tái hiện lại một số nghi lễ truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số đang được chính quyền các địa phương quan tâm đầu tư, trong đó có bến nước.  

“Bến nước gắn với rừng là kết hợp hoàn hảo và tài tình trong việc gìn giữ, bảo tồn không gian sống lý tưởng của các tộc người bản địa Tây Nguyên. Mất đi một trong 2 hình ảnh tiêu biểu và đặc trưng đó, coi như buôn, làng-được hiểu như cơ thể hoàn mỹ-bị tổn thương”-Nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê K'Dăm