Bếp lửa – "vị thần" may mắn của người Êđê

Già làng Y Bly Niê (buôn Yang Lành, xã Krông Na, huyện Buôn Đôn) cho hay, quan niệm lửa là “vị thần” may mắn có từ xa xưa khi con người sống dựa và thiên nhiên hoang dã. Từ việc làm chín thức ăn, xua đuổi thú dữ, đến sưởi ấm con người giữa mùa đông giá rét… đều nhờ vào ngọn lửa. Vậy nên khi làm nhà, người Êđê luôn chú trọng đến việc đặt bếp, giữ lửa cho ngôi nhà mới.

Bếp thiết kế theo hình chữ nhật hoặc hình vuông, lòng bếp được nện chặt bằng đất có lớp ngăn cách nhiệt với mặt sàn để phòng lửa cháy xuống sàn. Chính giữa bếp đặt 3 cục đất nung tạo thành chân kiềng phục vụ việc đun nấu. Phía trên bếp làm thêm phần giàn bằng tre, nứa để lưu giữ lương thực, thực phẩm sấy khô hay treo những quả bắp giống, lúa giống hoặc đặt các vật dụng đan lát cần hong khói cho đen bóng, chắc đẹp. Bếp hoàn thành, gia chủ làm heo, gà để cúng Thần Lửa rồi nhờ người có uy tín nhất trong dòng tộc châm lửa nhóm bếp. Ngọn lửa đầu tiên bùng cháy được ví là “lửa thiêng” gia chủ phải giữ ngọn lửa cháy liên tục trong 3 ngày, không để lửa tắt giữa chừng sẽ mất linh thiêng. Trong quá trình nấu nướng, người dân cũng hạn chế để bếp lửa tắt. Khi nấu xong, họ thường vùi ủ than dưới lớp tro, khi cần thì thổi lên. Như vậy lửa trong bếp luôn được giữ liên tục, ngôi nhà luôn có hơi ấm.

Không đơn thuần để nấu ăn, sưởi ấm, bếp lửa còn là nơi các thành viên trong nhà tụ họp bàn chuyện làm ăn, dựng vợ gả chồng, chia sẻ những buồn vui trong cuộc sống và là nơi lý tưởng để tiếp khách. Ai đến thăm nhà của đồng bào Êđê mà được gia chủ nhóm lửa, tiếp đãi tại không gian bếp với ghè rượu và ít thịt khô gác bếp thì tuyệt vời còn gì bằng. Tuy nhiên vị khách cần lưu ý không được lấy đũa hoặc cây củi gạt cời bếp, gõ vào bếp… làm như vậy sẽ tổn hại đến Thần Lửa, thần nổi giận gây xấu cho gia đình chủ.

Ngoài bếp lửa trong nhà, mỗi gia đình Êđê còn có thêm một bếp trong chòi rẫy để tiện cho việc nấu nướng và canh giữ nông sản. Ban đêm, bếp lửa trong chòi giúp xua tan cái lạnh, xua đuổi rắn rết, thú rừng và là tín hiệu mừng cho những ai lỡ độ đường xa. Trước khi rời khỏi rẫy, người dân không quên vùi lửa, vun tro than thành đụn và đặt lên đó một hòn đá như là dấu hiệu báo cho người khác biết nơi ngự trị của Thần Lửa, không được giẫm đạp hoặc bước ngang qua. Trong các lễ hội, “vị thần” may mắn cũng luôn có mặt chứng kiến sự đông vui, sum họp của buôn làng. Bếp lửa bập bùng cháy mãi để người già ngồi với nhau rôm rả chuyện trò, ôn lại kỷ niệm xưa; còn các chàng trai, cô gái thả hồn theo nhịp cồng chiêng và điệu xoang uyển chuyển, mềm mại quên cả thời gian.

Có thể nói, bếp lửa là một phần quan trọng không thể thiếu trong đời sống của người Êđê nói riêng và đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên nói chung. Bếp lửa trở thành “vị thần” may mắn xua đuổi cái xấu, mang bình an, ấm no, hạnh phúc cho mỗi người con trong buôn làng. Đồng thời là nơi gắn kết tình thân, tình đoàn kết cộng đồng, nơi giao lưu, khởi nguồn cho tình yêu đôi lứa.

Huỳnh Thủy