Dự án Luật Báo chí (sửa đổi): Hoàn thiện quy định pháp luật để thể chế hoá chủ trương, chính sách của Đảng về báo chí

Theo Chương trình Kỳ họp thứ 10, sáng 23/10, Quốc hội sẽ nghe Bộ trưởng Bộ VHTTDL thừa uỷ quyền của Thủ tướng Chính phủ trình bày Tờ trình dự án Luật Báo chí (sửa đổi). Chiều cùng ngày, các đại biểu Quốc hội sẽ tiến hành thảo luận tại tổ về nội dung này.

Việc xây dựng Luật Báo chí (sửa đổi) nhằm thể chế hoá chủ trương, đường lối của Đảng về báo chí, đặc biệt là định hướng của Đại hội XIII của Đảng: "Xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại" và quy định của Hiến pháp năm 2013.

Luật Báo chí (sửa đổi) bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật, luật hoá những vấn đề đã rõ, đã được thực tế kiểm nghiệm; rà soát, xác định rõ phạm vi những vấn đề cần sửa đổi, bổ sung để khắc phục những tồn tại, hạn chế, vướng mắc phát sinh.

Luật Báo chí được Quốc hội khóa XIII, Kỳ họp thứ 11 thông qua ngày 05/4/2016, có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2017. Tại thời điểm ban hành, Luật Báo chí và các văn bản hướng dẫn thi hành đã tạo hành lang pháp lý để hoạt động báo chí và các hoạt động liên quan đến báo chí phát triển, quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận được bảo đảm và phát huy trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật; từng bước nâng cao hiệu lực, hiệu quả của công tác quản lý nhà nước về báo chí trong giai đoạn vừa qua. 

Tuy nhiên sau hơn 8 năm thi hành, một số quy định của Luật Báo chí 2016 đã bộc lộ một số hạn chế, bất cập, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn của hoạt động báo chí và sự phát triển của khoa học, công nghệ, truyền thông, thể hiện trong 4 nhóm chính sách đã được Chính phủ quyết nghị thông qua như sau: 

Một là, quy định khái niệm chưa phân biệt rõ báo và tạp chí, dẫn tới tình trạng cơ quan tạp chí lợi dụng chức năng, nhiệm vụ nói chung của báo chí để hoạt động như cơ quan báo. 

Quy định tạp chí khoa học là ấn phẩm định kỳ chuyên sâu nhưng "biến tướng" hoạt động như báo và tạp chí thông thường có nguyên nhân từ đối tượng được xét cấp thẻ nhà báo không loại trừ đối với các cơ quan tạp chí khoa học. Chưa có quy định nguồn thu của cơ quan tạp chí khoa học từ người có nhu cầu đăng bài viết khoa học để có kinh phí phản biện, nâng cao chất lượng. 

Hai là, quy định điều kiện cấp giấy phép hoạt động báo chí áp dụng chung cho tất cả các đối tượng dẫn tới tình trạng buông lỏng quản lý, không đảm vai trò cơ quan chủ quản báo chí của các tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp. 

Một số tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp không có kinh phí để bảo đảm cho hoạt động của tạp chí, buông lỏng quản lý để tạp chí tự hoạt động, tự trang trải chi phí và nuôi bộ máy, dẫn đến tình trạng vi phạm các quy định pháp luật về báo chí, khiếu nại, tố cáo kéo dài, thậm chí phóng viên nhũng nhiễu, bị xử lý hình sự. 

Quy định quản lý giấy phép hoạt động báo chí chưa đầy đủ (còn thiếu quy định các trường hợp thu hồi giấy phép hoạt động báo chí, chấm dứt hoạt động cơ quan báo chí khi thu hồi giấy phép). Có hiện tượng một số cơ quan báo chí không đủ điều kiện hoạt động theo Luật Báo chí 2016 nhưng không bị bắt buộc phải chấm dứt hoạt động, nội bộ nảy sinh vấn đề phức tạp. 

Điều 59 Luật Báo chí 2016 quy định hình thức thu hồi giấy phép, song chưa có quy định cụ thể các trường bị thu hồi. Quy định của pháp luật về xử lý vi phạm hành chính không có hình thức thu hồi giấy phép, nên khi cơ quan báo chí có vi phạm rất nghiêm trọng, chỉ bị xử phạt tiền và tước quyền sử dụng giấy phép (đình bản tạm thời), chưa có chế tài xử lý mang tính răn đe cao hơn, ngăn chặn triệt để hành vi vi phạm. 

Ba là, quy định về trách nhiệm và phạm vi quản lý nhà nước của địa phương đối với hoạt động báo chí chưa rõ. Cụm từ "báo chí tại địa phương" tại khoản 4 Điều 7 Luật Báo chí 2016 có nhiều cách hiểu khác nhau, gây khó khăn trong xác định phạm vi quản lý nhà nước về báo chí của địa phương. Ngoài ra, qua quá trình thực hiện quản lý nhà nước theo quy định tại Luật Báo chí 2016, một số thủ tục có thể phân quyền cho cơ quan quản lý nhà nước về báo chí tại địa phương giải quyết nhằm bảo đảm sát cơ sở, nâng cao hiệu quả quản lý. 

Quy định về văn phòng đại diện, phóng viên thường trú chưa đầy đủ, dẫn tới quản lý chưa thống nhất trên toàn quốc và buông lỏng quản lý của cơ quan báo chí. Luật Báo chí 2016 chưa có quy định mô hình hoạt động, số lượng nhân sự tối thiểu của văn phòng đại diện; giới hạn số lượng phóng viên thường trú tại một địa phương dẫn đến tình trạng một số tạp chí mở văn phòng đại diện, cử phóng viên thường trú không tương xứng và cần thiết với hoạt động, tập trung khai thác những vấn đề tiêu cực, tác nghiệp không đúng quy định, thậm chí nhũng nhiễu gây khó khăn cho địa phương. 

Bốn là, nhiệm vụ, quyền hạn của Hội Nhà báo Việt Nam tại Điều 8 Luật Báo chí 2016 chưa quy định về giám sát, kiểm tra và kết luận hành vi vi phạm đạo đức nghề nghiệp của người làm báo; xử lý vi phạm đối với hội viên vi phạm đạo đức nghề nghiệp; kiến nghị cơ quan có thẩm quyền xử lý đối với vi phạm đạo đức của người làm báo không phải hội viên, dẫn đến hiệu quả xử lý vi phạm trong thực tế còn chưa tương xứng với vai trò, vị thế của Hội Nhà báo Việt Nam. 

Năm là, quy định về lãnh đạo cơ quan báo chí chưa đầy đủ, phù hợp với quy định của Đảng về bổ nhiệm, miễn nhiệm lãnh đạo cơ quan báo chí. Quy định số 101-QĐ/TW ngày 28/02/2023 của Ban Bí thư về trách nhiệm, quyền hạn và việc bổ nhiệm, miễn nhiệm, khen thưởng, kỷ luật lãnh đạo cơ quan báo chí, trong đó quy định tiêu chuẩn và điều kiện bổ nhiệm lãnh đạo cơ quan báo chí (gồm người đứng đầu, người được giao thực hiện nhiệm vụ người đứng đầu và cấp phó của người đứng đầu cơ quan báo chí) và việc cơ quan chỉ đạo, cơ quan quản lý nhà nước về báo chí có ý kiến trước khi cơ quan chủ quản bổ nhiệm. Điều 23 Luật Báo chí 2016 chỉ quy định tiêu chuẩn bổ nhiệm người đứng đầu cơ quan báo chí.

Sáu là, hoạt động báo chí là hoạt động nghề nghiệp có điều kiện, tuy nhiên chưa có quy định phải qua khoá bồi dưỡng nghiệp vụ báo chí, đạo đức nghề nghiệp cho người làm báo trước khi xét cấp thẻ nhà báo lần đầu. 

Các trường hợp bị thu hồi thẻ nhà báo và xử lý hình sự đều xuất phát từ nguyên nhân tác nghiệp báo chí không đúng chuẩn mực, có phẩm chất đạo đức và năng lực yếu kém. 

Luật Báo chí 2016 chỉ quy định quyền và nghĩa vụ của nhà báo; khi hoạt động nghiệp vụ báo chí, nhà báo xuất trình thẻ nhà báo. Trên thực tế, có những người làm tại cơ quan báo chí có hoạt động nghiệp vụ nhưng chưa được cấp thẻ nhà báo. Do đó, cần thiết bổ sung quy định về quyền và nghĩa vụ, hoạt động nghiệp vụ báo chí của những người chưa được cấp thẻ nhà báo. 

Bảy là, chưa có quy định để hình thành, phát triển cơ quan báo chí lớn, có đủ nguồn lực, đóng vai trò dẫn dắt, định hướng thông tin. Do thể chế chính trị, kinh tế, xã hội của Trung Quốc có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam, mô hình tập đoàn báo chí của Trung Quốc là kinh nghiệm quý báu để học tập, phát triển mô hình hoạt động báo chí của Việt Nam. 

Ở Việt Nam, đã có Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV), Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) và Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) được tổ chức theo mô hình tổ hợp báo chí, bao gồm một cơ quan báo chí chủ quản (VOV, VTV, TTXVN) có các sản phẩm báo chí và các cơ quan báo chí trực thuộc (Báo điện tử VOV, Thời báo VTV, Báo điện tử Vietnam+, Báo Tin tức...). 

Ở cấp địa phương đã hình thành mô hình cơ quan báo chí hợp nhất (như: Trung tâm truyền thông tỉnh Quảng Ninh hoặc Đài Phát thanh - Truyền hình và Báo Bình Phước) hội tụ cả bốn loại hình báo chí. Điều 14 Luật Báo chí 2016 chưa quy định cơ quan báo chí được phép trực thuộc một cơ quan báo chí khác. 

Tám là, quy định về liên kết trong hoạt động báo chí chưa đủ chặt chẽ, tiềm ẩn rủi ro "tư nhân hoá báo chí" thông qua hoạt động liên kết. Điều 37 Luật Báo chí 2016 về liên kết trong hoạt động báo chí quy định người đứng đầu cơ quan báo chí chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động liên kết, song chưa quy định về hình thức liên kết, yêu cầu về năng lực của đối tác liên kết, thủ tục liên kết... 

Chưa quy định đầy đủ phương thức Nhà nước đảm bảo kinh phí cơ quan báo chí thực hiện công tác tuyên truyền (giao nhiệm vụ, đấu thầu). Khoản 3 Điều 5 Luật Báo chí 2016 quy định Nhà nước "đặt hàng" báo chí, trong khi đó theo quy định pháp luật hiện hành có cả phương thức giao nhiệm vụ, đấu thầu. 

Chín là, chưa có quy định điều kiện cấp phép kinh doanh dịch vụ phát hành báo chí nhập khẩu và cho phép xuất khẩu nội dung báo nói, báo hình. Danh mục ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện tại Phụ lục IV Luật Đầu tư năm 2020 quy định hoạt động kinh doanh dịch vụ phát hành báo chí nhập khẩu là hoạt động kinh doanh có điều kiện. 

Theo quy định tại Điều 55 Luật Báo chí 2016, cơ quan báo chí Việt Nam có thể ủy thác cho một bên thứ ba, nhưng không có quyền trực tiếp xuất khẩu nội dung của mình ra nước ngoài. Việc quy định xuất khẩu nội dung báo nói, báo hình của Việt Nam ra nước ngoài hoàn toàn phù hợp với các cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên. 

Mười là, thực tế hoạt động báo chí trên không gian mạng đang phát triển mạnh mẽ trong thời gian qua. Các cơ quan báo chí có kênh nội dung trên không gian mạng để lan tỏa nội dung báo chí đến người đọc, khai thác nguồn thu quảng cáo số. Tuy nhiên, Luật Báo chí 2016 chỉ điều chỉnh các phương thức hoạt động báo chí truyền thống, thiếu quy định về phương thức hoạt động báo chí mới trên không gian mạng. Chính sách của Nhà nước về phát triển báo chí cũng không áp dụng đối với phương thức hoạt động báo chí mới trên không gian mạng. 

Nhằm hoàn thiện quy định pháp luật để thể chế hoá chủ trương, chính sách của Đảng về báo chí; điều chỉnh, quản lý hoạt động báo chí kịp thời, phù hợp trong bối cảnh sự phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng của khoa học, công nghệ, truyền thông hiện đại; khắc phục những hạn chế, bất cập trong quy định pháp luật về báo chí hiện hành, cần thiết phải xây dựng Luật Báo chí (sửa đổi).