NGHỆ SĨ, CHIẾN SĨ KPĂ PÚI: BẢN LĨNH VĂN HÓA VÀ KHÁT VỌNG TỰ DO GIỮA ĐẠI NGÀN

Văn hóa là linh hồn của dân tộc - là mạch nguồn giữ gìn căn tính, định hình bản sắc, và tạo nên ý thức hệ chung. Trong giai đoạn thử thách khốc liệt nhất của thế kỷ XX - khi đất nước chìm trong khói lửa chiến tranh và bóng tối thuộc địa - đã có những con người không chỉ cầm súng bảo vệ non sông, mà còn cầm đàn để giữ hồn bản địa. Một trong những nhân vật tiêu biểu ấy là nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi - người nhạc sĩ Jrai tài hoa của đại ngàn Tây Nguyên, người đã kết tinh trong mình những giá trị thẩm mỹ - đạo đức - lịch sử của một dân tộc từng bị tổn thương nhưng không bao giờ khuất phục.

Cuộc đời của nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi không chỉ là hành trình từ nghệ sĩ đến chiến sĩ và ngược lại, mà còn là tiến trình đồng hiện giữa truyền thống và hiện đại, giữa nghệ thuật dân gian và cách mạng xã hội, giữa khát vọng tự do và nỗi đau mất mát. Ông sinh ra trong không gian văn hóa chiêng - goong - suang của buôn Chơ Ma, nơi âm nhạc đến từ hơi thở của núi rừng, không qua ký âm pháp mà thấm vào tâm hồn từ nhịp sống hằng ngày. Khi bước vào đời, ông mang theo ký ức dân tộc, làn điệu buôn làng, và khát vọng độc lập đã nhen nhóm trong tim từ thời niên thiếu.

Tham gia cách mạng năm 1945, mới mười lăm tuổi, ông đã rời làng để gia nhập đội thiếu niên cứu quốc. Hai năm sau, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam khi mới 17 tuổi. Trình độ văn hóa khi tham gia cách mạng chỉ lớp 3, nhưng nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi đã chứng minh rằng: văn hóa không chỉ là kiến thức sách vở mà là khả năng nhập thân vào đời sống, phản ánh hiện thực bằng tâm hồn cảm thụ sâu sắc và ý chí phụng sự.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi tập kết ra Bắc, bắt đầu hành trình từ người lính trở thành nghệ sĩ. Trong môi trường xã hội chủ nghĩa, được đào tạo chính quy về múa và nhạc, ông trở thành một trong những biên đạo múa đầu tiên của Tây Nguyên, là người góp phần sáng lập Đoàn Ca múa Tây Nguyên. Dù gặp trở ngại về thể chất và tuổi tác, ông kiên cường học tập, miệt mài rèn luyện để khắc phục hạn chế hình thể - một biểu hiện hiếm có của nghị lực và khát vọng tự vượt.

Những sáng tác đầu tay như “Nhớ Cheo Reo”, “Đêm thao thức” không chỉ mở đầu cho sự nghiệp âm nhạc mà còn mở ra không gian tinh thần riêng biệt - nơi mỗi nốt nhạc là một tiếng vọng từ ký ức cộng đồng, mỗi giai điệu là một lát cắt văn hóa vùng miền. Âm nhạc của ông không chỉ để nghe, mà để sống, để nhớ, và để tiếp tục hành trình nhân sinh.

Dẫu có thể tiếp tục sự nghiệp ở thủ đô, ông đã chọn trở về miền Nam năm 1962, giữa lúc chiến trường Tây Nguyên đang rực lửa. Là chính trị viên, cán bộ văn nghệ, và người chỉ huy đoàn văn công, ông sáng tác, biên đạo, biểu diễn giữa rừng sâu, trong điều kiện thiếu thốn đến tận cùng. Những tác phẩm như “Ayong amai adơi ơi”, “Sa ai blah Mỹ”, “Tây Nguyên giải phóng”, điệu múa Kong tua… đều ra đời trong khói súng, nhưng chứa đựng sự sống mãnh liệt, sự hồi sinh văn hóa và bản lĩnh phản kháng bằng nghệ thuật.

Năm 1968, giữa cao trào Tổng tiến công Tết Mậu Thân, nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi dẫn đầu đoàn biểu tình tiến vào Buôn Ma Thuột, mang theo lá cờ như một thông điệp về khát vọng tự do. Hình ảnh ấy vượt khỏi khuôn khổ một sự kiện chính trị, trở thành biểu tượng của người nghệ sĩ - chiến sĩ, người con kiên cường của đại ngàn Tây Nguyên. Có thời khắc ông bị bắt, bị trói giữa vòng vây hiểm nguy, nhưng tinh thần vẫn hiên ngang. Sự khẳng định danh tính và niềm tin thể hiện lòng trung thành, bản lĩnh kiên định và giá trị không thể khuất phục, góp phần làm sáng tỏ phẩm chất cao đẹp của con người Tây Nguyên trong đại thể dân tộc Việt Nam.

Sau ngày đất nước giải phóng, ông tiếp tục giữ các chức vụ quan trọng trong ngành văn hóa nghệ thuật, nhưng không bao giờ xa rời cốt lõi sáng tạo. Hơn bốn thập kỷ cống hiến, ông để lại di sản hàng chục ca khúc, hàng loạt tác phẩm múa, những điệu nhạc, lời ca thấm đẫm tinh thần dân tộc. Với ông, âm nhạc không chỉ là nghệ thuật, mà là hành vi đạo đức, là bản lĩnh văn hóa, là cách con người nói lên sự hiện diện đầy kiêu hãnh của mình giữa lịch sử.

Nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi ra đi năm 2000, nhưng ông chưa từng vắng mặt trong không gian văn hóa Tây Nguyên. Những tác phẩm như “Đêm thao thức”, “Tây Nguyên giải phóng”, “Tiếng chim bên dòng Krông Ana”... vẫn vang vọng trong các liên hoan nghệ thuật, hội diễn văn nghệ quần chúng, lễ hội buôn làng. Tài sản ông để lại không hao mòn theo thời gian, không định lượng được bằng vật chất.

Nhìn lại cuộc đời ông, như thấy hình ảnh một cây kơ nia giữa đại ngàn - rễ cắm sâu vào lòng đất tổ, thân cây gánh bão gió thời cuộc, nhưng ngọn lá vẫn hướng về bầu trời tự do, ánh sáng nhân văn. Nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi là minh chứng sống động rằng nghệ thuật có thể bắt đầu từ bếp lửa buôn làng nhưng có sức lan tỏa đến trái tim nhân loại nếu được viết bằng tâm, bằng triết lý sống tận hiến.

Âm nhạc của ông mở ra một không gian giao thoa giữa một bên là rừng núi nguyên sơ với tiếng chiêng, tiếng suối, điệu hát vọng từ ký ức buôn làng; một bên là nhịp sống mới của cách mạng và khát vọng hội nhập. Từ những giai điệu đầu tiên vang lên giữa khói lửa chiến tranh cho đến những khúc ca rộn rã sau ngày đất nước thống nhất, ông đã làm nên điều tưởng chừng khó dung hòa: nối kết chiều sâu huyền thoại của văn hóa Tây Nguyên với hiện thực sôi động của thời đại.

Điều làm nên phong cách của nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi không nằm ở kỹ thuật cầu kỳ, mà ở chiều sâu bản sắc. Ông không chọn con đường khuôn mẫu hàn lâm, cũng không bị cuốn theo thị hiếu thị trường, mà tìm về cội nguồn văn hóa để sáng tạo. Con đường âm nhạc của ông khởi nguồn từ tiếng chiêng Arap, đàn goong, nhịp suang của Jrai,... để hình thành nên một thế giới giai điệu vừa mang hơi thở thời đại, vừa giữ được linh hồn buôn làng. Những nhịp 2/4, 4/4 giàu sinh lực, những cấu trúc hai đoạn đơn mạch lạc, những đường giai điệu như cất lên từ tiếng mẹ đẻ - tất cả tạo nên âm nhạc không cần biên dịch vẫn chạm đến trái tim người nghe.

Với Tây Nguyên, ông là người nghệ sĩ gìn giữ hồn nhạc. Với đất nước, ông là chứng nhân lịch sử qua âm thanh. Từ “Nhớ Cheo Reo” đến “Chiến sĩ 303”, từ “Plei Mrông chiến thắng” đến “Tiếng chim bên dòng Krông Ana”, mỗi tác phẩm là một lát cắt thời gian, nơi ký ức dân tộc ngân lên thành nhạc điệu. Đó là âm nhạc chỉ cần một bếp lửa và một tấm lòng lắng nghe cũng đủ để làm người ta rung động.

Câu hỏi cuối cùng dành cho chúng ta không phải là: nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi đã làm gì cho đời? Câu hỏi ấy đã có câu trả lời trong từng nốt nhạc. Điều quan trọng hơn là: chúng ta, những người đang sống hôm nay, sẽ làm gì để ngọn lửa mà ông thắp lên không tắt?

Cuốn sách Kpă Púi - Cuộc đời và sự nghiệp do nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê Kdam thực hiện, là kết quả của hành trình sưu tầm, khảo cứu và ghi chép công phu. Tác giả không chỉ thu thập tư liệu, mà còn nỗ lực tái hiện một phần ký ức văn hóa qua từng trang viết, để lịch sử nghệ thuật không rơi vào quên lãng.

Đọc sách, có thể nhận thấy sự cẩn trọng và tâm huyết trong từng chi tiết: mỗi câu chuyện, mỗi mảnh hồi ức đều được kết tinh từ những cuộc trò chuyện với nhân chứng, từ những tài liệu quý mà bà kỳ công tìm lại. Ẩn sau công trình ấy là một khát vọng duy nhất: giữ cho tiếng chiêng không lặng im, giữ cho ký ức về một con người đã hiến trọn đời mình cho âm nhạc và cho dân tộc.

Nếu nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi mang đến những giai điệu thấm đẫm hồn núi rừng, thì nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê Kdam trao cho chúng ta cơ hội hiểu và trân trọng những giá trị ấy. Chính sự tận tâm của bà đã góp phần đưa di sản tinh thần tiếp tục ngân vang trong đời sống hôm nay.

Nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi đã đi xa hơn hai thập kỷ, nhưng âm vang của chiêng trong những lễ hội vẫn như gợi lại bóng dáng ông - một con người nhỏ bé mà kiên định giữa đại ngàn. Ông sống không vì danh vọng, mà vì một giá trị tưởng như vô hình: linh hồn của vùng đất Tây Nguyên. Và chính điều đó khẳng định rằng, sức mạnh của một dân tộc không chỉ ở kinh tế hay công nghệ, mà còn ở bản sắc, ở ký ức, ở những nhịp chiêng không bao giờ tắt.

Kpă Púi - Cuộc đời và sự nghiệp không đơn thuần là một cuốn sách, mà còn là hành động bảo tồn văn hóa. Kpă Púi - Cuộc đời và sự nghiệp nhắc chúng ta rằng, mỗi cá nhân như nghệ sĩ, chiến sĩ Kpă Púi là một mắt xích quý giá trong chuỗi lịch sử nghệ thuật Việt Nam, và mỗi nỗ lực của người làm nghiên cứu như nhà nghiên cứu Linh Nga Niê Kdam là một bước đi để bảo vệ cội nguồn. Khi ký ức trở thành di sản, khi âm nhạc trở thành tiếng nói của bản sắc, đó là lúc văn hóa được nâng lên thành sức mạnh của một dân tộc./.